Merkez Bankası Dijital Paralarının Hukuki Statüsü

Küresel finansal sistemin dijitalleşmesiyle birlikte, merkez bankaları tarafından çıkarılan dijital paralar (Central Bank Digital Currency – CBDC), para hukukunun ve para politikasının merkezine yerleşmiştir. Geleneksel itibari paranın yerini alması öngörülen bu dijital para birimleri, sadece ekonomik değil aynı zamanda hukuki bir dönüşümün de habercisidir. Merkez bankası dijital paraları, yalnızca teknolojik bir yenilik değil; aynı zamanda anayasal yetki, özel hukuk sözleşmeleri, borçlar hukuku, ceza hukuku ve icra hukuku gibi pek çok disiplini ilgilendiren devrimsel bir dönüşümün kapısını aralamaktadır. Bu dönüşüm, yalnızca finansal mimariyi değil, devletlerin egemenlik anlayışlarını, bireylerin özel hayatlarını ve hukuk sistemlerinin temel yapı taşlarını da yeniden şekillendirme potansiyeline sahiptir. Bu nedenle, CBDC’nin hayata geçirilmesi sürecinde hukuki belirsizliklerin giderilmesi, sadece teknolojik güvenliğin değil, aynı zamanda hukuki öngörülebilirliğin de temin edilmesi bakımından hayati önemdedir. Türkiye'nin bu süreçte hem yerel hem de uluslararası hukuk ile uyumlu bir mevzuat altyapısı geliştirmesi, dijital ekonomi vizyonunun temel taşı olacaktır.

Merkez Bankası Dijital Paralarının Kavramsal ve Teknik Tanımı

Merkez bankası dijital parası, bir ülkenin merkez bankası tarafından ihraç edilen, dijital biçimde var olan ve yasal ödeme aracı olarak kabul edilen dijital paradır. Bu paralar genellikle iki ana modele ayrılır: toptan (wholesale) ve perakende (retail) CBDC’ler. Toptan CBDC’ler yalnızca finansal kuruluşlar arasında kullanılmak üzere tasarlanırken, perakende CBDC’ler doğrudan vatandaşlar ve işletmelerin kullanımına açıktır.

CBDC’ler, kripto paraların aksine merkezi bir otorite tarafından çıkarılır ve düzenlenir. Bu yönüyle merkez bankası dijital paraları ile Bitcoin gibi merkeziyetsiz kripto varlıklar arasında açık bir kurumsal ve hukuki fark bulunmaktadır.

Para Kavramı ve Dijital Paranın Hukuki Niteliği

Para, hukukta genellikle üç işlevi (değişim aracı, hesap birimi, değer saklama aracı) yerine getirmesiyle tanımlanır. Merkez bankası dijital parası bu üç işleve de sahip olmakla birlikte, fiziki varlık içermemesi nedeniyle mevcut mevzuattaki “nakit” tanımı ile birebir örtüşmeyebilir. Bu durum, dijital paraların hukuki statüsünün yeniden tanımlanmasını zorunlu kılmaktadır.

1. Para Tanımı İçinde CBDC’nin Yeri

Yasal ödeme aracı olan nakit, Türk hukukunda da 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu’nda “banknot ve madeni para” olarak tanımlanmıştır. Dijital paraların bu kapsamda açıkça yer almaması, yeni bir düzenleme ihtiyacını doğurur.

2. Dijital Para – Elektronik Para Ayrımı

Elektronik para, 6493 sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri Kanunu çerçevesinde tanımlanmış olup özel sektör kuruluşları tarafından ihraç edilir. Oysa CBDC kamu tüzel kişisi olan merkez bankası tarafından ihraç edilir. Dolayısıyla, CBDC elektronik para değil, yeni bir hukuki kategori olarak değerlendirilmelidir.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Perspektifinden CBDC’nin Hukuki Temelleri

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, 2021 yılında “Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu”nu kurarak dijital para çalışmalarına resmen başlamıştır. Ancak, TCMB Kanunu'nda hâlen dijital para çıkarma yetkisine ilişkin açık bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle TCMB’nin dijital para üretimi yönünde adım atabilmesi için hukuki alt yapının güçlendirilmesi gereklidir.

1. Yetki Sorunu

Anayasa’nın 87. maddesi uyarınca para basma ve çıkarma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir ve bu yetki kanunla TCMB’ye devredilmiştir. Bu bağlamda dijital para üretiminin de açıkça kanuni dayanakla belirlenmesi şarttır.

2. Dijital Paranın Mal Varlığına Etkisi

CBDC’nin bireylerin dijital cüzdanlarında tutulması, bu varlıkların haczi, miras yoluyla devri veya mal rejimi kapsamında paylaşımı gibi konularda özel hukuk boyutunda yeni yorumları zorunlu kılar.

CBDC’nin Özel Hukuk ve Borçlar Hukuku Kapsamında Değerlendirilmesi

CBDC, borç ödeme aracı olarak kullanıldığında, borcun ifasında geçerli bir edim teşkil edip etmeyeceği sorusu gündeme gelir. Mevcut mevzuatta “nakit” dışında bir ödeme aracı ile yapılan ödemenin alacaklı tarafından kabul edilmesi gerekir. CBDC’nin zorunlu ödeme aracı olarak düzenlenmemesi hâlinde bu ödemeler hukuken ihtiyari nitelikte olacaktır.

Ayrıca kira sözleşmeleri, satış sözleşmeleri gibi özel hukuk ilişkilerinde CBDC ile ödeme yapılması hâlinde, taraflar arasında dijital ödeme sistemlerinin kullanımına dair açık hükümler bulunması gerekecektir.

Ceza Hukuku ve Takip Hukuku Bağlamında CBDC’nin Yeri

CBDC’lerin kullanıldığı sistemlerde suçun tespiti, takip ve delil elde etme süreçleri yeniden şekillenmelidir. Dijital paraların transferinde iz bırakması, kara para aklama ve terörizmin finansmanıyla mücadelede bir avantaj sunsa da; bu verilerin kim tarafından, ne ölçüde ve nasıl kullanılacağına dair yasal düzenlemeler henüz net değildir.

İcra hukuku açısından ise, dijital cüzdanların haczi, erişimi ve paylaşımı gibi konular ciddi bir düzenleme eksikliği barındırmaktadır.

Uluslararası Hukukta CBDC ve Mevcut Regülasyonlar

Uluslararası alanda İsveç Merkez Bankası’nın “e-krona”, Çin Merkez Bankası’nın “e-CNY” ve Avrupa Merkez Bankası’nın “dijital euro” çalışmaları CBDC alanında öncül teşkil etmektedir. Ancak CBDC’lerin sınır ötesi ödemelerde kullanımı, devletlerarası yetki sorunları, veri güvenliği, para politikalarının bağımsızlığı gibi konuları gündeme getirmiştir.

Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası ve BIS (Bank for International Settlements) CBDC’ye ilişkin ilkeler yayımlamış; “veri gizliliği”, “siber güvenlik”, “finansal kapsayıcılık” gibi temel prensipleri öne çıkarmıştır. Bu belgeler, CBDC'nin sadece ulusal değil, küresel hukuk düzeniyle de uyum içinde olması gerektiğini göstermektedir.

Hukuki Düzenleme Önerileri ve Geleceğe Yönelik Perspektif

CBDC’nin hukuki statüsünün netleştirilmesi için aşağıdaki adımların atılması önerilmektedir:

• TCMB Kanunu’na “dijital para çıkarma yetkisi” açıkça eklenmeli,

• Dijital Türk Lirası’nın yasal ödeme aracı olup olmayacağı netleştirilmeli,

• CBDC ile yapılan ödemelerin borç ifasında geçerliliği düzenlenmeli,

• Dijital cüzdanların miras, haciz, rehin gibi özel hukuk ilişkilerinde kullanılmasına ilişkin kurallar belirlenmeli,

• Suç gelirlerinin aklanması, finansal izleme, veri mahremiyeti gibi konularda teknik ve hukuki normlar oluşturulmalı.